Zapraszamy do wędrówki po Tarnowie, który został uchwycony ołówkiem dr. Andrzeja B. Krupińskiego. Na jego szkicach znalazły się najpiękniejsze tarnowskie zabytki. Szkice są wraz z opisami, których autorem jest także dr Andrzej B. Krupiński.
Wszystkie szkice znalazły się w publikacjach: “Teka Tarnowska” i “Teka Tarnowska 2”.
Katedra
Tarnowski kościół katedralny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny jest jedną z najstarszych i największych świątyń tarnowskiej diecezji. Usytuowany w północno-zachodniej części zespołu staromiejskiego góruje nad otaczającą go zabudową, znacząc swoją obecność ceglaną strukturą masywnych ścian nawy i prezbiterium oraz wyniosłej wieży, której charakterystyczna sylweta jest główną dominantą architektoniczną w panoramie Tarnowa i jednym z jego znaków rozpoznawczych.
W obecnym kształcie katedra tarnowska jawi się jako okazała gotycka budowla o złożonej strukturze będącej wynikiem nawarstwiania się elementów z różnych epok historycznych, od średniowiecznych, poprzez barokowe, do neogotyckich z końca XIX wieku. Budowę jej jako kościoła parafialnego nowo powstałego miasta Tarnowa rozpoczął po 1340 roku kasztelan krakowski Spicimir Leliwita a zakończył pół wieku później wnuk jego Jaśko z Tarnowa. Pomimo iż jeszcze jednonawowy i o krótkim, zamkniętym ścianą prostą prezbiterium kościół ten już wtedy należał do największych świątyń w tej części Małopolski. Miał wszak obszerną nawę nakryta rozpiętym wysoko nad posadzką sklepieniem sieciowym typu parlerowskiego, równe jej wysokością jednoprzęsłowe prezbiterium, masywną wieżę od zachodu oraz zbudowaną ok. 1395 roku kaplicę Świętego Krzyża, którą ufundował Spytko z Tarnowa polecając nakryć ją siedmiopolowym sklepieniem zw. “piastowskim”.
Okazałość kościoła oraz zabiegi Jana z Tarnowa sprawiły, że w roku 1400 biskup krakowski Piotr Wysz wyniósł go do godności kolegiaty, którą później kolejni panowie na Tarnowie: Tarnowscy, Ostrogscy i Sanguszkowie nieustannie powiększali, ozdabiali i doposażali. Już bowiem w 1415 roku bracia Jan i Spytek z Tarnowa ufundowali kaplicę p.w. Rozesłania Apostołów, która przez ponad sto lat pełniła rolę mauzoleum tarnowskich Leliwitów. Po niej powstały następne: Św. Anny, Matki Boskiej Szkaplerznej i Św. Relikwii oraz północna i południowa kruchta, które połączone około 1820 roku w jedną całość stały się przęsłami naw bocznych świątyni.
Ale tarnowski kościół katedralny godny jest uwagi nie tylko ze względu na jego dawność, walory architektoniczne i okazałość. Trzeba wszak wiedzieć, iż zgromadzone w nim zostały najprzedniejsze zabytki gotyckiej, renesansowej i barokowej rzeźby, snycerki, malarstwa i rzemiosła artystycznego. Z nich dziełami szczególnej wartości są renesansowe pomniki członków rodziny Tarnowskich: gotycko-renesansowy pomnik Barbary z Rożnowa, matki hetmana Jana Tarnowskiego (ok. 1524), przepiękny pomnik Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, pierwszej jego żony, zapewne dzieło samego Bartłomieja Berrecciego, twórcy Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, potrójny pomnik trzech Janów Tarnowskich i wreszcie monument poświęcony samemu hetmanowi i jego synowi Janowi Krzysztofowi z lat 1561-1574, którego twórcą był Jan Maria Padovano, będący najwyższym (13,6 m) pomnikiem renesansowym w Europie. Całości wystroju wnętrza świątyni dopełniają ufundowany przed 1500 r. przez Jana Amora z Tarnowa portal południowego wejścia z płaskorzeźbą Chrystusa w studni między Matką Boską Bolesną i św. Janem Ewangelistą w nadprożu oraz marmurowy pomnik księcia Janusza Ostrogskiego i jego żony Zuzanny, dzieło Jana Pfistera z lat 1612-1620, będący największym wczesnobarokowym pomnikiem w Polsce.
Dodać na koniec wypada, iż kościołem katedralnym stała się kolegiata tarnowska w 1826 roku, w którym to stolicę utworzonej już w roku 1786 diecezji tarnowskiej przeniesiono z podkrakowskiego Tyńca do Tarnowa, i że obecny kształt uzyskała w wyniku dokonanej w latach 1889-1897 gruntownej restauracji i rozbudowy.