Ruiny Zamku Tarnowskich

Zamek zaczął budować w 1329 roku Spycimir Leliwita, w rok po nadaniu mu przez króla wsi o nazwie Tarnowiec (Tarnów Mały). Datę tę przekazała siedemnastowieczna Kronika OO Bernardynów. W 1331 roku zostaje już poświęcona kaplica na zamku. Pierwotnie była to zapewne kamienno – ceglana budowla, wzorowana na wcześniejszych chronologicznie naddunajeckich warowniach w Rytrze i niedalekim Czchowie, z potężną wieżą tzw. Ostatecznej obrony, niewielką częścią rezydencjalną, wspomnianą już kaplicą, murem obwodowym i bramą w nim, wznosząca się na pagórku północnego stoku Góry św. Marcina, otoczonym od południa fosą. Są to, ledwo dziś widoczne, zarysy przyziemi, części wschodniej tzw. Zamku wysokiego.

W 1441 roku zamek został zdobyty i spalony przez Węgrów. Odbudował go Jan Amor Tarnowski w drugiej połowie XV wieku, kilkadziesiąt lat później swą rezydencję, z nowoczesnymi wówczas fortyfikacjami bastionowymi stworzył tutaj hetman Jan Tarnowski. Zachował się z nich dosyć dobrze tzw. Arsenał od strony wschodniej z filarami i resztkami sklepień. Na zamku znajdowała się wtedy biblioteka, zbrojownia, skarbiec, rodowe muzeum. Na tzw. przygródku (zachodniej, gospodarczej części zamku) znajdowały się spichrze, piekarnia, browar oraz zwierzyniec. Z zamku wysokiego na przygródek, czyli zamek niski, droga prowadziła przez most nad wykutym w skale siodłem, oddzielającym dwa zamki.

Po śmierci syna hetmana, Jana Krzysztofa, zamek odziedziczyła jego siostra Zofia, żona księcia Konstantego Ostrogskiego. Zaś po jej śmierci w 1570 roku, zamek toczyła się wojna między rzochowską linią Tarnowskich a Ostrogskim. Zamek został w nocy z 17 na 18 kwietnia 1570 roku zdobyty i złupiony. Od tego czasu przestał być wielkopańską rezydencją. Urzędowali tu tylko starostowie Ostrogskich, Zasławskich, Lubomirskich, a w końcu Sanguszków. Powoli opuszczany zamek popadał w ruinę. W 1723 roku Sanguszkowie zwierzchność zamkową przenoszą się do dworu w Gumniskach. Od 1747 roku ruiny ulegają rozbiórce. Materiał służy między innymi do budowy kościoła i klasztoru PP. Bernardynek. Kamieniarka (portale, obramienia kuchenne) prawdopodobnie znajduje się w tarnowskich kamienicach przy Rynku, wymienionym kościele Bernardynek i prawdopodobnie jeden portal w pałacu XX. Sanguszków w Gumniskach. W 1848 roku na resztę ruin zaczęto sypać kopiec pamiątkowy poświęcony ofiarom rabacji galicyjskiej, jednak prace te, z polecenia ówczesnych władz, zostały przerwane. W 1939 roku, ruiny wraz z otaczającym je terenem, książę Roman Sanguszko podarował miastu. Zaczęto prowadzić tutaj, jeszcze przed wojną, pierwsze prace archeologiczne. W latach 1963-69 z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Miasta Tarnowa, podjęto zakrojone na szeroką skalę prace nad odsłonięciem ruin i dokonano ich częściowej rekonstrukcji i zabezpieczenia.

Zamek tarnowski posiada swoją monografię autorstwa Krzysztofa Moskala pt. In Castro Nostro Tarnoviensi.